План-конспект урока по теме: Сценарии
«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»
(Куда хунунун сценарийи)
Амыр-менди, чалаткан аалчылар
Экии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!
Кудаларнын торуп берген
Чараш кызы ____________
Кадак туткан кунчуглары
Камныы холчок уткуп турлар.
(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).
Хундуткелдиг кудаларны
Чыглып келген торелдерни
Эшти-оорну, кожаларны
Амыр-менди солчуп ора
Аяк-шайны ижип ора
Амыдырал-чуртталгазын
Айтыржып, хоорешпишаан
Аъштын-чемнин дээжизин чооглаарынче
Арбын чоннун бугудезин чаладывыс
Олуттарже олурунар, сандайларже сааданар!
Шайлаалынар, дойлаалынар!
(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)
Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.
Саарып тургаш хайындырган
Сарыг шайдан аартап ора хоорежинер
Аъштанынар, чемненинер.
Хогжум чокта хоглуг болбас
Хогжум ыры бо-ла-дыр-ла.
/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/
Огленип турар аныяктар:_____________________________________________
Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазы
Оорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштин
Аяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла
Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.
Эшти тывар оорушкунун бадыткалы
Аас-кежик чаяалга-дыр
Сумележип, хундулежип, деткижери
Сузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.
Суузуннуг чемин делгээн
Суттуг шайын саарып куткан
Кудаларнын куткаш сунган
Кундагазын кодурер бис.
— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.
/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.
Куда-дой-дур, кундагада шампаннарны
Куткулап каан кыланайнчып хайнып турлар
Ийи-бирден иле чокка шеливиткеш
Ижин-хоонну илередип ораалынар.
— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько! деп тургаш чооглаалгар.
Дараазында дашкаларны
Дарый-дарый чоогланар-ла
Аъштын-чемнин дээжизин
Нары-шээр чок четтиринер!
Огленишкен оолга, кыска
Ошпес отту ыры кыпсыр
Салгал дамчыыр буянныг ыр
Сагыш сеткил эртинези.
/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.
Тыва чонум шаандан тура
Ажы-толун эргим чылыг
Йорээл салып оглеп баштааш
Эптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.
Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыска
Хойну корген огбелернин йорээли бо.
Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдуг
Аалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!
Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!
Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!
Кунчуумайлаан, бээмейлээн
Кудук-чайык чараш чанныг
Кернивистин шырай арны
Кезээ шагда чазык чорзун!
— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагындырдывыс.
Куда-дойда кундагада шампаннарны
Куткулап каан мыжырткайндыр хайнып турда
Ийи чурек чангыс кылдыр доннашканда
Идегелди, ынакшылды кузеп каалы. (ГОРЬКО! ГОРЬКО!)
/Дашкаларны кодурер/.
Оолга, кыска сорук киирер чагыг кылдыр
Омак-хоглуг, оолдуг, кыстыг чурттап коргер
Белен орук чуртталгадан сургеш чоорул
Бергелерге доктаай дужуп торулбанар.
Кернивис боор_____________________бо
Кудээнер боор_____________________бо-дур.
Кежик чолду оларга бис
Кузеп йорээп алгаалынар!
Куда-дойну дужурери
Хуу салым эгези ол
Огленишкен оолга-кыска
Белек-селек соннеп тура
Оорушкулуг йорээл состер
Оор-оор болуп куттулзун-на!
/Оолдун, кыстын талазындан кассага ажылдаары-биле 2 кассирден сонгуур/:
КЕЛГЕН ААЛЧЫЛАРГА САГЫНДЫРЫГ
- Богун мында тускай бижикчи ажылдап турар, чундулуг аалчылар, доргул-торел, эш-оор (ФИО__________________________________), анаа ат-сывынар бижиттирип алгаш, таваар олудунарга олурар силер, бис чалаптарывыска сценаже унуп байырынар чедирер силер.
- Элээн кааш аалчы байыр чедирген соонда-ла хогжумнуг байыр, оюн азы танцы.
- Сцена кырынга манап турурп бээривиске столда аъш-чемивис сооп каар болгай. Ынчангаш бистин сагындырыгларывысты адыш часкаашкыннары-биле хулээп аарынарны дилеп тур бис.
—Микрофонну силер бугудеге дамчыдып берип тура баштайгы байыр чедириишкининин созун оолдун (кыстын) авазы, ачазынга ________________ ___________________________________________________________________________________________________________________хулээдип тур бис.
Душтук кыстын толеп чаны
Дунмавыска йорээл болзун
Оонун иштин ээлеп чоруур
Оорушкузу чолу болзун!
Дунмавыстын бердингени
Туруг ышкаш быжыг болзун
Хулумзурээн шырай арны
Кернивиске эргим болзун!
Эгин моюн тудуш кылдыр
Эдержип-ле корунерем
Оорушку аас-кежик
Оонерни ойбас болзун.
Назынында чангыс болур
Найыр куда эргим кызын
Алдын билзээ аккыр хеви
Аас-кежиин чырыткызы.
/Белектер берип турар аразында ойнадыр оюннар/(в конце)
Чоннун хойун корунерем
Чорук херээ ажыл-ижи
Чогунгур-ла болур болзун!
Орегелиг оглуг боордан
Оорушкулуг чуве кайдал
Уне калбаш кире калбаш
Ургулчу-ле калбанназын.
Оолду, кысты оглеп кааштын
Ол-ла олчаан чоруй барбаал
Ургулчу-ле харылзажып
Унчуп киржип чоруулунар!
Чалбарыывыс йорээливис
Чагыывыс-даа мындыг-ла-дыр
Бо-ла бугу боттанзын дээш
Боданып каап чоруулунар.
Моон-даа сонгаар байырлалга
Моорлап кээп-ле турунарам
Чорук-херек чогуп турзун
Бугу чуве будуп турзун!
Любитель пива.
Для участия в конкурсе приглашаются несколько мужчин. Каждому дается бутылка пива с соской. Победителем будет считаться тот, кто первым выпьет пиво через соску.
Угадай-ка.
Этот конкурс проводится для жениха и невесты. Приглашаются 5-6 мужчин и каждому выдается рюмка с водой и только в одной рюмке водка. Под музыку все по очереди выпивают содержимое, стараясь не показать эмоциями, что они выпили. А невеста и жених должны угадать по выражению лица, кто же выпил водку.
А давайте споём?
Ведущий предлагает спеть всем вместе, хором. Для начала — песню, которую, наверное, знают все: «Подмосковные вечера» или «Голубой вагон». По первому хлопку ведущего все громко начинают петь, по второму хлопку — пение продолжается, но только мысленно, про себя, по третьему хлопку — вновь поют вслух. И. так несколько раз, пока кто-нибудь не собьется. Тот, кто ошибается, выходит вперед и предлагает всем спеть какую-либо другую широко известную песню. Так повторяется несколько раз. Ведущий может помочь всем остальным, дирижируя сводным хором, особенно в те моменты, когда участники поют мысленно.
Танцевальный конкурс.
Гости разбиваются на пары и начинают танцевать. Ведущая командует: левое плечо к левому плечу, правое плечо к правому плечу, левая щека к левой щеке, правая щека к правой щеке, левое ухо к левому уху, правое ухо к правому уху, правая нога к правой ноге, левая нога к левой ноге, лоб ко лбу, спина к спине, нос к носу. Выигрывает пара, которая точнее всех выполняла команды ведущей.
Шариктер (огленишкен аныяктарга оюн).
Кок биле кызыл шар херек. Айтырыглар салыр.
nsportal.ru
Хылбык-дой — Википедия
Хылбык-дой — тыва чоннуң шаандан тура сагып келгени чаш уругнуң үш хар чеде бергенин барымдаалап, ооң бажының дүгүн кыргыыр байырлал. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш төлдүң шуут өнчүзү бооп артар.
Үш харлаан уругнуң ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннүн өрү дээрде сылдыстар чурагайының аайы-биле санап тургаш кам (хам) кижилер айтып бээр. Амгы үеде аныяк өскен чон, хүрээ-хиитте лама башкылардан айтырып алгаш эртирип турары шын эвес. Лама башкылар, Тибет ёзулалының аайы-биле айтып берип турар чүве болза, а уруг чажы хылбыктаар деп Тыва чоннуң аңгы, тускай ёзулалы барын барымдаалап, канчап-даа дүүшпес деп шынзыдып турар.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр дойга чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүн-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдып суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчый дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен.
Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:
Ак дээрим өршээзин,
Актаан хачым өршээзин,
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин.
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.
Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
— Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен – деп, ол чугаалааш, бир шымчым кеске дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:
Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун,
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүң кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хылбык-хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары оол болур.
Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс, анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.
Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дуазалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харлыг чаш амытанның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — тыва чоннуң эрте-бурунгу чаңчылы.
- «Шын» солун, № 91-92 (18824-25), 2016 ч. ар. 15.
Сценарий уруг айтырар 1 | DocsArchive.net: архив документов
Сценарий.Уруг дилээри, айтырары.
________________________________________________________
Добрый вечер дорогие друзья! Кежээкинин амыр мендизи биле эргим , хундулуг чалатырган аалчылар, база кудалар! Силер бугудеге состун болгаш сеткилдин чылыын соннеп, ынакшылдын болгаш аас- кежиктин айтырыын шиитпирлежип келгеннинер дээш сеткиливис ханызындан могейип тур бис!
Дорогие друзья! Позвольте мне назвать Вас именно так, потому что вы- самые близкие и родные люди, самые верные друзья и родственники героев торжества. От всей души приветствуем Вас, пришедших к нам в этот удивительный прекрасный вечер!
Уважаемые родители! Дорогие гости! Сегодня мы собрались здесь, чтобы отметить самое главное и радостное, самое значительное событие в жизни наших молодых – согласно тувинским обычаям
Частып унген чечек ышкаш ийи чылыы чурек катчып салым-чолун тудуштурарынын болгаш каттыштырырынын аас- кежиктиг айтырыын шиитпирлежип, буяныг ууле херекти дугуржуп, чугаалажыр, сумележир дээш богун мында ийи ангы кожуун, ийи ангы аймак торел чон чыгылып келгенивис бо.
Ынчангаш байырлалывысты ажыдары-биле ___________________
динмиттиг адыш часкаашкыны-биле чалап алыылынар хун.аалчылар!
Ынчангаш шак мындыг кайгамчык чайгы кежээ. кернивис болур чараш кызывыстын эн чоок,эн эргим кижилери-биле эки чоок таныжып, оларнын чопшээрели,дузазы- биле улуг уулэ херээвисти будуруп турзунам!- деп йорээл,состерден номчуп, келген аалчыларывысты амданныг аъш-чемче, аяк-шайже чалавышаан , столдарда турар байырлалдын, ууле- херектин хундулуг суксуну болур алдын баштыг шампаннарнын аксын ажыдып, баштайгы дашкаларны долдургаш, «Чорук херек чиик чаагай, будунгур болзун, бо хуннун, бо байырлалдын айтырыы чиик чаагай онза хундуткел-биле будер болзунам!»-деп кузевишаан дашкаларны кодуруптеринерни силерден дилеп тур бис.
Амыдырал чурталгазы аас-кежик бургезин, ажы-толу ковей болзун,алган эжи турум болзун,ак хадак дег арыг оруктуг болзун деп алгап йорээп, дашкаларны саат чокка чооглаптарын дилеп тур бис!
Аныяктарнын амыдырал-чурталгазы аас кежиктиг, ак оруктуг болзун, аас-кежиктиг болзун, хей-аъды бедик болзун, кежик-чолдуг, чоруу чогунгур, чолу будунгур чолдуг болзун! Курай, Курай!(4раза)
Хундулуг кудалар, чалатырган аалчылар, оолдун, кыстын ада-иези!
Бо хунден эгелээш чаа торелдер болуп, база бо хунден эгелээш эдержип- аргыжып, оорушкуну, мунгаралды денге улежип, хундулежип чоруурун кузеп, ууле-херектеринер будуп, чугаа-соодунар узулбес болзун, деп кузевишаан, хогжумнуг байырны силер бугудеге бараалгадырын чошпээреп корунер.
1.Байыр тудайн
Ам силерни амданныг аъш-чемче, аяк шайже чалавышаан, бо хун эртирип турар херээвис тыва чоннувустун база бир онза чараш чанчылдарынын бирээзи « келин айтырар» азы кудалар-биле таныжып билчип алыр уттундурбас хуннун чылыг чымчак чараш солун кылдыр эртирип алырывысты кузеп, байырлал езулалывыстын эгезинде, ынакшылдын чараш тоолун ыдып бээрин чопшээреп корунер!
Шыян-ам! Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда
Калбак чуве хадып,борбак чуве чуглуп турар шагда чуаен иргин!
Эринниг чувеге уттуруп болбас,
Эргектиг чувээ алзып болбас
Чарынныг чувенин алдынга дужуп корбээн
Чаактыг чувеге чаргызын алзып корбээн
Кара саар идиктиг, кара-торгу тоннуг
Эрнин эрези Ай-Херел -деп аныяк оол чурттап чораан чувен иргин Бир-ле картап кускээр, эрнин эрези, аннап, балыктап, агаарлап чорааш, Ай-хун херелдиг алдын дангына коруп кааш, ынакшый берип тир оо! Дунелерде уйгу дыш чок чуг-ле ол даннынаны бодап, хундус боорга аяс дээрже топтап бодалдарга алзы берген.
Алдын дангына чуу боор тоор –даа чувези чок,
docsarchive.net
Үш харлаан уруг бажын кыргыырда йөрээл
1Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырган-Чиңгис номнады.
Кезер дээш кеспедим,
Кезер-Чиңгис номнады.
Хачылаар дээш хачылавадым,
Хаак-Чиңгис номнады
Келир үеде кедергей
Узун чаштыг бол.
Моон соңгаар боошкуннуг,
Чавагалыг бол.
Кара бажы агаргыже,
Башкы дижи саргаргыже
Узун назы назыдазын,
Улус көргеш магадазын!
Кодангылаштыр агара кырызын,
Хойгулаштыр калбара семирзин!
Торлаа дег өөсрлүг болзун,
Тогдук дег каас болзун!
Эдеришкен эш-өөрү эки болзун,
Эрес омак чурттазын!
Ажы-төлү арбын көвей болзун!
Эр бооп, эзерлиг аъттан туттунар болзун,
Кыс бооп, ожук-паштан туттунар болзун!
Туң дег ак диштерлиг болзун,
Чуңгу дег кызыл чаактыг болзун!
Эгинниг кижи тутчуп шыдавас болзун,
Аастыг кижиге алдырбас болзун!
Азыраан малы
Аал сыңмас болзун,
Эдилээн эди
Эгин ажыг болзун!
Дөң черге өөн хондурзун,
Дөъш черге малын одарлатсын!
Оюн, чирин чире чурттаар болзун!
Аксы-дылы мен дег болзун!
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора хектер дег өзер болзун,
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора хектиң чалгыны дег болзун! 4
Уруг чаштар үре-төлдер
Уян эвес, эрес болзун!
Бочургалап частыр болзун,
Бора-хек дег өзер болзун!
Бочурганың чечээ ышкаш,
Бора-хектиң чалгыны дег,
Бүгү чоннуң чаш-ла төлү,
Бүрүн-менди өзер болзун!
Каптагайның чечээ ышкаш,
Каас-чараш үре-төлдер,
Оран-чурттуң чечээ ышкаш,
Онза чараш чаш-ла төлдер,
Сайзанактап ойнап хөглээр.
Сай-ла сайдак үре-төлдер
Бурунгунуң соон салгап,
Буянныг бооп төрүттүнген
Төөгүнүң оруу-биле
Төрел садыы уктуглар бооп,
Яаяаттынып төрүттүнген
Чаш-ла төлдер менди өссүн!
Сайзанактап ойнап-хөглээн
Чаптап-тендиң кылаштыглар,
Чассыг-шулуң чугаалыглар
Эмегелчи ээренде
Кудун сузун кадагалаан
Хува калчан хураганнар
Өпейлиинден
Өзүген болзун
кавайлыындан
Каң дег болзун!
Улуг угааныг болзун,
Узун назынныг болзун!
кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун!
Алдын холдуг кежээ болзун,
Аас-кежии бүргээр болзун!
Чазыыл чок болбазын,
Чаш ыяш сыкпазын!
Улугну улчуктурбазын,
Аныякты алгыртпазын!
Ханаа-думаа дыынмас,
Хая дег кадыг болзун!
Дөңге орар аңчы болзун,
Төре баштаар чолдуг болзун!
Улуг уйгаа алыспазын,
Улуг сеткил сеткивезин!
Шуулганга аъды эртер болзун
Сураа үнген мөге болзун!
Ужукка ораашпазын,
Ус-куш дег шевер болзун!
Бажын ашкан малдыг,
Эктин ашкан эттиг болзун!
wikisource.org
Чаш уругнуң төрүттүнгенинде база 3 харлыында эрттирер дою.
«Тыва кижиниң үш доюн эрттирериниң чуруму» деп номдан үзүндү.
…
I.
ЧАШ УРУГНУҢ ТӨРҮТТҮНГЕНДЕ БАЗА
3 ХАРЛЫЫНДА ЭРТТИРЕР ДОЮ
1. Төрүттүнген чаш уругнуң дою
Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээнгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир үеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.
Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, ооң иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдың бирги чадазын эрттирер.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-булениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чүү болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилерниң аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүн ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының, баш бурунгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларның чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
Амгы үеде шажын-чүдүлгениң сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнуң ада-иези дуган-хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чаңчыл болуп бар чыдар.
Оол уругга бир янзы йөрээл болгаш тускай ат бээр.
Чаш уруг төрүттүнерге ооң келир үеде чуртталгазы эки, каң кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йөрээл күүседир. Ол йөрээлдерни оол уругнуң азы кыс уругнуң төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йөрээл салыр:
Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун!
Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
Каңгай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг үрен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!
Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хүндүлээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун!
/Сотпа Ойлуевич сактып алганган, 1901-1976 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың, август 3 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун Хөндергей сумузу/.
Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йөрээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.
Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йөрээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:
Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун!
Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы, дуңмазы өг сыңмас болзун!
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун!
Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун!
/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдын август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.
Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн күзел бо йөрээлдиң утказы бооп турар.
Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йөрээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
Хөй чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнгенинге бараалгаткан дой-биле бир дөмей.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш ёзулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнуң доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амыдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдүг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге тураскааткан, өг-бүлениң кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал.
2. Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыырының дою
Баш дүгүн кыргыырының дою — уруг үш харлап чорда болур. Үш харлаан уругнуң, ада-иези оглунуң азы уруунуң бажының дүгүн кыргыдар хүннү тускай айтырып алыр.
Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери болур. Бажының дүгүн кыргыткан хүнүнде төрелдериниң болгаш чоок кижилериниң берген мал-маганы база эт-севи ол чаш-амытанның шуут өнчүзү бооп артар. Чижээлээрге, кандыг-бир чылдагаан ужун, уругнуң доюнда айтып берген иртти дөгерип чиир дээн болза, ол чаш амытандан айтырар, ооң орнунга өске малды айтып бээр.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргыыр хүнге чалаттырып келир кижилер ол кыстың азы ол оолдуң даай-авалары, даайлары, күүйлери, кырган-авалары, дөргүл-төрели болгаш күзелдиг кижилер болур.
Хачыны актап алыр, ол болза тудазынга ак пөс азы ак кадакты баглап алыры-дыр, ооң соонда бизин арылдыр артыжаар. Оол уругнуң эң улуг назылыг даайы кижи ооң бажын кыргыыр. Даайы кижи актаан хачыны алгаш, ол оолдуң бажын чассыдыр суйбагылааш, ооң бажын үш долгандыр демги хачыны хүнгээр алзы кыйбадыр. Оон ам даайы кижи чаш оолдуң бажының оң талазындан бир шымчым дүктү үзе кыргааш, авазынга тутсуп бергеш, мындыг хевирлиг йөрээл сөстерни чугаалаар:
— Чаш үреним, бажың дүгүн баштай кыргыдым. Мен ышкаш узун назылыг боор сен. Сеңээ кулуннуг бора бени белекке бээр-дир мен. Ооң соонда ол кырган йөрээл салыр:
Ак дээрим, өршээзин,
Актаан хачым өршээзин.
Тос дээрим, өршээзин,
Тос ада-үрени мандызын.
Кезер дээш кеспедим,
Кедизинде бажының дүгү чаагай болзун.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кырыыже дээр бажың дүгү дүшпезин
Эр бооп доругуп өзер болзун.
Эзерлиг аътты мунар болзун.
Эгинниг чүве эннешпес болзун.
Эрбенниг ааска алыспас болзун.
Назы-хары мен дег узун болзун.
Аксы-дылы мен дег тоолчу болзун.
Уйгу-хавы болбас болзун.
Улуг сеткил сеткивес болзун.
/Куулар Кенденчик Сембилович сактып алганган, 1904-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 5 чаазында дыңнап бижээн. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.Үш харлыг чаш төлдү хуузунда өнчүлүг кижи кылдыр йөрээп кааны ол.
Кыс уруг үш харлаанда, хамыкты мурнай даай-авазы актаан хачыны туткаш, бажының дүгүн кыргыыр.
-Өшкү саар чүвем! Мен ышкаш узун назылыг бол, уран-шевер бол. Сеңээ белек кылдыр бызаалыг инекти бээр-дир мен — деп, ол чугаалааш, бир шымчым кескен дүктү кыс уругнуң иезинге берип каар. Ооң соонда даай-авазы йөрээлин салыр:
Ак сүдүм чаштым.
Ак орууң алгадым.
Кыргыыр дээш кыргывадым,
Кыраан назыныңда бажың дүккүр болзун.
Куъдун Эмегелчин ээрен
Хумагалап турар болзун.
Кулактары дыыжы болзун,
Карактары көскү болзун.
Бора хек дег ыраажы болзун,
Мочурга дег өзүген болзун.
Торлаа дег өргүн болзун.
Тогдук дег чараш болзун.
Чон кайгаар шевер болзун.
Чораан чоруу бүдүнгүр болзун.
Улуг кижи көргеш, шайын хайындырар болзун.
Уруг кижи көргеш, курудун сунар болзун.
/Донгак Барыкаан Хуралбайевна сактып алганган, 1898-1975 чылдарда чурттап чораан. 1973 чылдың август 9 чаазында дыңнап бижээ. Чөөн-Хемчик кожуун. Хөндергей суур/.
Үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан хүнде, ооң ада-иезиниң өөнге четкилеп келген дөргүл-төрелдер ол чаш амытанның бажының дүгүн бир шымчымны кыргааш, хире-шаа-биле белектерни бээр. Кыргып каан дүктү хаш хап иштинге суккаш, авазы кижи сыртыының иштинге шыгжап алыр. Ооң соонда үш харлаан уругнуң бажының дүгүн кыргаан төрелдерин болгаш чыглып келген кижилерни мага хандыр шайладыр, эъттедир — ону уруг дою дээр.
Уруг дою дээрге үш харлаан уругнуң хуу өнчүлүг болганын байырлап турары ол болур.
Шаанда үш харлыг оол азы кыс уругнуң бажының дүгүн кыргаанда, белек айтыры база ужурлуг: адазы ыяап-ла төлдүг азы эжеш мал айтыр турган. Кулуннуг бе бергеш, кулунчактың адын Калчан-Шилги, бызаалыг инек бергеш, бызаазының адын Дөңгүр-Ак, хураганныг хой бергеш, хураганын Саарзык-Мыйыс‚ анайлыг өшкү бергеш, анайын Хертеш-Мыйыс деп адаар турган.
Үениң сайзыралының аайы-биле ада-иезиниң үш харлаан оглунга азы уруунга бээр белектерниң утка-шынары өскерли берген.
Үш харлыг уругнуң бажының дүгүн кыргышкан өске кижилер чүнү белекке бээрин боттары билир. Оол уруг болза, эр кижиниң эдилелин болгаш эт-херекселин бээр. Кыс уруг болза, ава кижиниң эдилелин болгаш хер-херекселин бээр.
Бажының дүгүн кыргыткан оол болгаш кыс уруг белекке алган мал-маганын боду карактажыр, ада-иезинге дузалажыр, топтуг-томаанныг болгаш дыңнангыр бооп өзер. Оол уруг, кыс уруг белекке алгылаан эдилелдерин болгаш хер-херекселин кырыыжеге чедир камнап эдилээр. Оол уруг, кыс уруг өзүп келгеш, тускай өг-бүле тудар, ынчаарга үш харлыында бажын кыргыткаш, белекке алгылаан эт-херексели база мал-маганы бодунуң хуузунда өнчү-хөреңгизи бооп артар. Үш харльхг чаш амы-танның мал-маган чүзүнү таныптар апаары, эт-севинге хумагалыг болуру база ада-иезиниң ажыл-хожулунга дузалажы бээри — бистиң эрте-бурунгу өгбелеривистен дамчып келген чаагай чаңчыл.
/Василий Уйнукайның «Баш дүгүн кыргып тургаш» деп 1989 чылдың сентябрь 8-те «Шын» солунга парлаттынган чүүлүнден шилип алдынган/.
Бичии уругнуң бажының дүгүн кыргыдарының кол ужуру болза, үш харлаан уругну өнчүлендирери.
Ук ёзулалдарны төөгү эртемнериниң доктору, тыва хамнарның бүгү назынында Президентизи, Нью-Йорктуң эртем академиязының чиңгине кежигүнү, «Американың хамнаашкынның шинчилел фондузунуң хамнаар чоруктуң Дириг Эртинези» деп хүндүлүг аттың эдилекчизи М.Б. Кенин-Лопсанның «Тыва чоннуң бурунгу ужурлары» — деп номундан ушта бижээн.
…
bodalru.blogspot.com
Куда сценарийи | Образовательный портал EduContest.Net — библиотека учебно-методических материалов
«Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол»
(Куда хунунун сценарийи)
Амыр-менди, чалаткан аалчыларЭкии! Экии, эргим эш-оор, доргул-торел!
Кудаларнын торуп берген Чараш кызы ____________
Кадак туткан кунчуглары Камныы холчок уткуп турлар.
(Кунчуу келинни уткуп, кеннинге болгаш оглунга кадактарны сунуп, ак сутту оргуур. Аныяктар олудунга олуруптар).Хундуткелдиг кудаларныЧыглып келген торелдерниЭшти-оорну, кожаларныАмыр-менди солчуп ора
Аяк-шайны ижип ора
Амыдырал-чуртталгазынАйтыржып, хоорешпишаанАъштын-чемнин дээжизин чооглаарынчеАрбын чоннун бугудезин чаладывысОлуттарже олурунар, сандайларже сааданар!
Шайлаалынар, дойлаалынар!
(Аалчыларнын кайы столга орарын микрофон дамчыштыр айтып бээр)
Бо хун бо ог-буле тудуп турар аныяктарнын ____________________________ _______________________________________ оорушкузун улежип, оларнын кузенчиг аалчылары болуп чалалгага келгенинер дээш ооруп четтиргенивисти илеретпишаан «Куда-дойну дужурери, хуу салым эгези ол» деп байырлыг шайлалганын аксын ажыдары-биле _______________________ ____________________________________________________________________________________________________________________ бээр чалап аалгар.
Саарып тургаш хайындырганСарыг шайдан аартап ора хоорежинерАъштанынар, чемненинер.
Хогжум чокта хоглуг болбасХогжум ыры бо-ла-дыр-ла.
/Хогжумнуг байыр: «Ушкарып ал чараш уруг» Валентин/
Огленип турар аныяктар:_____________________________________________
Огленишкен оолдун, кыстын чуртталгазыОорушкулуг, кежик-чолдуг болзун дээштинАяк-шайны нары-шээр чок чоогланар-ла
Алгыш-йорээл, аян ырдан ырлажыр бис.
Эшти тывар оорушкунун бадыткалыАас-кежик чаяалга-дыр
Сумележип, хундулежип, деткижериСузуглелдин, ынакшылдын бедии ол-дур.
Суузуннуг чемин делгээнСуттуг шайын саарып кутканКудаларнын куткаш сунганКундагазын кодурер бис.
— Баштайгы дашка кодуреринге белеткенип, кылан баштыг шампаннар-биле дашкаларны долдуруп, иштеп алырынарны дилеп тур бис хундулуг аалчылар.
/Ол аразында хогжумну сала кааптар/.
Куда-дой-дур, кундагада шампаннарныКуткулап каан кыланайнчып хайнып турларИйи-бирден иле чокка шеливиткешИжин-хоонну илередип ораалынар.
— Баштайгы дашкаларны бут кырынга тура ПОЗДРАВЛЯЕМ! Горько! Горько! деп тургаш чооглаалгар.
Дараазында дашкаларныДарый-дарый чоогланар-ла
Аъштын-чемнин дээжизинНары-шээр чок четтиринер!
Огленишкен оолга, кыскаОшпес отту ыры кыпсырСалгал дамчыыр буянныг ырСагыш сеткил эртинези.
/Хогжумнуг байыр: «Сыгыт, хоомей, кожамыктар» Валентин/.
Тыва чонум шаандан тура
Ажы-толун эргим чылыгЙорээл салып оглеп баштаашЭптиг-топтуг чурттанар деп чагып чораан.
Ынакшылдын чечээн туткан оолга, кыскаХойну корген огбелернин йорээли бо.
Авамайлаан, ачамайлаан ажы-толдугАалаан, чиилээн кодан сынмас малдыг болзун!
Эдилээни компьютер, торгу маннык болзун!
Эзертээни чыраа саяк чычаан болзун!
Кунчуумайлаан, бээмейлээнКудук-чайык чараш чанныгКернивистин шырай арныКезээ шагда чазык чорзун!
— Дашкаларны долдуруп кодурер кылдыр белеткеп алырынарны сагынд
educontest.net
Дөжек дой.
Дөжек дой.Чаш уругнуң төрүттүнген доюн эртирери
Тыва кижиниң аажы-чаңы төрүмелинден-не төлзүрек, ижинниг ава божуур деп барганда, ону чоок кижилери кичээңгейлиг карактап, кадыының байдалын айтырып, сагыш човап, үргүлчү омак-сергек болуп, багай чүүлдерни сеткилинге чоок албайн, бүгү бодалын келир уеде төрүттүнер төлү кадык-шыырак болурунче угландырарын күзеп, сеткилин чугаалажыр.
Төрүттүнген чаш уруг элээн доругуп, оон иези быжыгып келген соонда, уруг дою деп ёзулалдын бирги чадазын эрттирер.
Уруг дою — төрүттүнген төлүнге бараалгаткан, өг-бүлениң, кежигүннерин болгаш чоок кижилерин хаара тудуп, өөрүшкүнү илереткен өг-бүлеге эрттирер байырлал болур. Олчазы чуу болганын улус кончуг сонуургаар. Ынчангаш, ол байырлалга чыглып келген кижилернин аразынга, төрүттүнген чаш уругга ат тыпсыры-биле «Ат адаар» деп мөөрей хевирлиг ёзулалды эрттирер турган. Кижи бүрүзү бодунуң адаар дээн адын адап бээрге, чаш төлдүң ада-иези хөй аттар аразындан бир атты шилип алыр. Чаш уругга ат тывыскан кижи, ол хүнден эгелеп, ол уруг өгленип-баштангыже чедир, онзагай харыысалгалыг болур. Азы, чок болза, ада-иези боттарының баш буруңгаар шилип алган адын чыглып келген чонунга таныштырып, оларньн чүүлдүгзүнгенин азы чөшпээрелин чедип алыр турган.
Амгы үеде шажың-чүдүлгениң, сайзырааны-биле, төрүттүнген чаш уругнун ада-иези хүрээге барып, лама-башкылардан сүме айтырып, ат чалап алыры чанчыл болуп бар чыдар. Оол уругга бир янзы йорээл болгаш тускай ат бээр. Чаш уруг төрүттүнерге оон келир үеде чуртталгазы эки, каң-кадык, аас-кежиктиг болзун дээш, алгыш-йорээл күүседир. Ол йорээлдерни оол уругнун азы кыс уругнун төрүттүнгениниң аайы-биле, улуг назылыг чоок кижилери кылыр турган.
Оол уруг төрүттүнген болза, эң улуг назылыг чоок төрели болур эр кижи йорээл салыр:
Пар ыяш баглааштыг болзун!
Бажын саваан аъттыг болзун!
Ал-боду сөөккүр болзун,
Давып-самнап өзер болзун!
Дөр сыңмас төрелдиг болзун,
Дөргүн сыңмас бода малдыг болзун!
Өдек сыңмас шээр малдыг болзун,
Ойнап-хөглээр өөрлүг болзун!
Кангай эзер олуттуг болзун,
Кара киш кежи бөрттүг болзун!
Эвилең чаңныг урен болзун,
Экер эр бооп чурттаар болзун!
Улуг кижи көрүп каанда,
Орук чайлап хундулээр болзун!
Уруг чашты көрүп каанда,
Бажын чыттап чассыдар болзун!
Оол уруг төрүттүнерге, бурун өгбелер ол чаш амытан кадык-шыырак, чазык-чаагай болгаш биче сеткилдиг кижи болурун алгап-йорээп каарын бо алгыш көргүзүп турар.
Кыс уруг төрүттүнерге, бир янзы уткалыг мындыг хевирлиг йорээлди эң улуг назылыг, чоок төрели болур херээжен кижи салыр:
Үнер хүндүс үнген-дир сен,
Кыс бооп төрүттүнген-дир сен!
Ус-куш дег шевер болзун,
Улуг назын назылаар болзун!
Анай, хураган кодан сыңмас болзун,
Акы-дунмазы өг сыңмас болзун
Оду-көзү өшпес болзун,
Оюн оя чурттаар болзун!
Каттыраңнаан чаңныг болзун,
Каас-коя хептиг болзун!
Чассыг-хоюг үннүг болзун,
Саяк аъттыг кадын болзун!
Кыс бооп төрүттүнген төл чараш, эвилең болгаш кээргээчел болзун дээн кузел бо йорээлдин утказы бооп турар.
Допчулап чугаалаарга, тыва кырганнар бодунуң, ыдыктыг чагыын чаш уруг кавайда чыдырда-ла, йорээл дамчыштыр берип каар чаңчылдыг турган.
Уруг доюнга холбаштыр мындыг бир чүүлдү билип алыры чугула. Тыва ёзуда каң-кадык болгаш угаан сарыылдыг кандыг-даа кижи төл чок кырып өлбес, чер кырынга изин истээр төлүн арттырар ужурлуг. Чамдык таварылгаларда, төлзүрээн өг-бүле уруг дилеп аар, амгы үеде бичии уруглар бажыңындан хоойлу ёзугаар азырап алыр.
Хой чылдарда төл чок чурттаан өг-бүле, чаш уруг азырап алган таварылгада, уруг дилеп азы азырап алганынга амырап, уруг доюн эрттирип болур. Уруг азырап алганынга бараалгаткан дой, уруг төрүттүнеринге бараалгаткан дой-биле бир домей.
Уруг доюн эрттирип турда, аъш-чем элбек болгаш езулалды эки шынарлыг, чараш кылдыр эрттирер. Хөй арага-дары ажыглаары база эзирик турары хоруглуг. Чүге дээрге, чаш уругнун доюн канчаар эрттиргенинден ооң келир үеде канчаар амьдырап-чурттаары дорт хамаарылгалыг.
Тыва кижиге төлдуг болуру эң улуг аас-кежик, ынчангаш уруг дою өг-бүлеге өөрүшкүлүг байырлал болур.
Эта статья была автоматически добавлена из сообщества Подслушано Шагонар
everything.kz